Maitasuna, jeloskortasuna, bihozmina eta gainerako sentimendu sakon guztien gorabeherak

Valentin Louis Georges Eugène Marcel Proust —Marcel Proust izen-deiturez ezagunagoa— (Paris, Frantzia, 1871ko uztailaren 10a – 1922ko azaroaren 18a) frantsesezko idazlea izan zen, zazpi eleberriz osatutako À la recherche du temps perdu (Denbora galduaren bila) sailaren egilea, XX. mendeko lanik nabarmenenetarikoa. Bigarren zatiarekin Goncourt Saria irabazi zuen 1919an.

Marcel Proust Auteuilen jaio zen, 1871ko uztailaren 10ean. Haren aita, Adrien Proust, medikua zen, eta ama, Jeanne Weil, familia judu aberats batean hazia. Bederatzi urte zituela asma eraso gogorra izan zuen, eta harrezkero gaixotasunak ez zion bakerik eman bizitza osoan. Condorcet Lizeoan oinarrizko ikasketak egin zituen denboran (1882-1889) eskola aldizkarietan idatzi zuen eta sariak irabazi zituen frantses erretorikan eta filosofia gaietako mintzaldietan.

Gero urtebeteko soldadutza egin zuen Orleansen (1889-1990), eta soldadutzaren ondoren, goi mailako ikasketak egin zituen Politika Zientzietako Eskolan, eta zuzenbideko eta literaturako lizentziak lortu zituen, 1893. eta 1895. urteetan, hurrenez hurren.

Prousten ama eskandalizatu zuen argazkia: Marcel Proust (eserita), Robert de Flers (ezkerrean) eta Lucien Daudet (eskuinean; Prousten maitaleetako bat izan zen), 1894 inguruan.

Gaztaroko urte horietan eragin handia izan zuten haren pentsamoldean Henri Bergson eta Paul Desjardins filosofoek eta Albert Sorel historialariak. Bien bitartean, goi mailako gizarteko salonetako giroa ezagutu zuen. 1896an Le Banquet eta La Revue Blanche aldizkarietan argitaratu zizkioten istorio laburren bilduma bat kaleratu zuen : Les Plaisirs et les jours (Plazerrak eta egunak).

1895etik 1899ra Jean Santetuil idatzi zuen, eleberri autobiografiko bat, bere edozertarako gaitasunak agerian utzi zituena. Gero, osasun makalaldi batek eta Frantzia guztia bi taldetan banatu zuen Dreyfus aferan (1897-1899) parte hartzeak goi mailako gizarteko girotik urrunarazi zuten pixkana.

Proustek Dreyfusen alde egin zuen, gizartetik baztertua izateko arriskuarekin. Egia esatera, ez zuten baztertu, baina gertaera hark gizarte aristokratikoarekiko lilura galarazi zion, handik aurrera bere eleberrietan islatuta geratu den bezala. 1899an John Ruskinen arte kritikaren ezagutzak hartaraturik, bertan behera utzi zuen jean Santeuil eleberria, eta errebelazio berri baten bila murgildu zen izadiaren edertasunean eta arte gotikoan. Bilatze horretan Venezian izan zen (1900) eta Ruskinen lanak itzuli zituen.

1903an aita hil zitzaion, eta 1905ean ama.

Guztiz atsekabeturik eta bakarrik geratu zen, baina beregain bizitzeko moduan eta libre bere eleberri handiari ekiteko. Zenbait bertsio prestatu bitartean (1905-1906 urteetan aurrena eta 1907-1908 bitartean gero), bere idazle kutunenei buruzko parodia sail bat idatzi zuen, L’Affaire Lemoine, eta Le Figaro egunkarian argitaratu zuen. Orduan, artean ez zuen filosofia oinarria ezarri nahirik bere lanari, saiakera lan bat idatzi zuen, Contre Sainte-Beuve: oso gogor erasotzen zien Frantziako literatur kritikariei literatura jende ikasiaren denbora pasa gisa hartzen zutelako.

Lan horretan azaldu zuen artistak ahalegina egin behar zuela oharkabeko memoriaren azpiko mundutik azalera ateratzeko errealitate betierekoa, ohituraren ohituraz ez baitugu ikusi ere egiten. 1909ko urtarrilean, tea hartzen ari zela, tean bustitzen ari zen gailetaren ahogozoak bere haurtzaroko oroitzapen bat ekarri zion gogora oharkabean, eta oroitzapen horrek eraginda, behin obraren egitura tankeratu ondoren, uztailean Denbora galduaren bila idazten hasi zen. Proust homosexuala zen, ezkutuan,[1] eta, obra horren barruan, Charlusko baroiari dagozkion pasarteekin, homosexualtasunaren azalpen ageriko eta luzea egin zuten Europako lehen eleberrigileetako bat izan zen. 1912ko irailean bukatu zuen lehenengo liburua, baina ez zuen berehala argitaratu, atzera bota baitzioten, bai Fasquelle eta Ollendorff argitaratzaileek bai Andre Gide idazlea zuzendari zuen La Nouvelle Revue Française aldizkariak. Azkenik, 1913ko azaroan, argitaratzaile gazte batek, Bernard Grassetek, argitaratu zion, gastu guztiak berak bere poltsikotik ordaindu behar izan bazituen ere. Proustek beste bi liburu gehiago bakarrik egiteko asmoa zuen; hala ere, haren idazkari Alfred Agostinelliren heriotzak («horixe da amaren ondoren gehien maite dudan pertsona»; hegazkin istripu batean hil zen) eta Lehen Mundu Gerra pizteak eragin zuten etenaren ondoren, beste sei idatzi zituen.

Izan ere, gerra bitartean, lehenengo eleberritik geratu zitzaizkion hondarrak hartu eta bigarrena idazteari ekin zion, zeukan materiala elementu errealistez eta satirikoez hornituz, sentimenetan sakonduz eta haren egitura aberastuz, eta uste baino hiru aldiz handiagoa atera zitzaion lana. 1914an, Gide damutuaren ekimenez, La Nouvelle Revue Françaisek argitaratzeko eskaintza egin zion, baina oraingoan berak baztertu zuen eskaintza. Hala ere, noizbait, ados jarri ziren bi aldeak, eta 1919ko ekainean argitara eman zen A l’ombre des jeunes filles en fleur («neska gazte loratuen itzalpean»). 1919ko abenduan, Leon Daudet kazetari eta idazlearen gomendioz, Goncourt Akademiaren literatur sari ospetsua eman zioten, eta bat-batean mundu osora zabaldu zen haren izena eta ospea. Hurrengo hiru urteen barruan bere obra handiaren beste bi liburu argitaratu ziren —Le Cote de Guermantes («Guermantes aldea», 1920-1921) eta Sodome et Gomorrhe («Sodoma eta Gomorra», 1921-1922)—, eta, hil ondoren, azkeneko zuzenketak egiteko gutxi falta zutela, gainerako hirurak: La Prisonniere («gatibua», 1923), Albertine disparue («Albertina desagertua», 1925) eta Le Temps retrouve («denbora berreskuratua», 1927).

Denbora galduaren bila ez da eleberri ziklo bat, garai hartan egin ohi ziren horietakoak bezala, eleberri bat eta bakarra baizik. Eleberri zirkularra da, nolabait esateko: eleberri bat idatzi nahi duen eta gaitasun ezagatik edo nagikeriagatik egitekoa gerotik gerora luzatzen duen gizon baten haurtzaroa, nerabezaroa, gaztaroa eta lehen helduaroaren narrazioa. Eleberriko azken liburuaren bukaeran, oharkabeko memoriaren agerpenez, gizon hura konturatzen da ordua dela idazten hasteko liburua, irakurtzen bukatzen ari garen eleberri horixe, noski. Badago obra honetan beste berezitasun aipagarri bat: sekula ez dugu jakingo protagonistaren izena, ez adina, ez itxura fisikoa. Lehenengo pertsonan hitz egiten du eta bere kontzientziaren zirrikituetatik iragazten du eleberriak ematen duen informazioa.

Handia da «ni» izengabe hori Marcel Proustekin lotzeko tentazioa, eta kritikariek ere zail izaten dute eleberri hau biografia mozorrotutzat ez hartzeko. Izan ere, Prousten eleberriaren eta bizitza errealaren arteko harremanak konplexu samarrak dira.

Baina Proustek berak bere lana fikziozko obratzat har zedin nahi zuen.

Fikzioan, narratzailea, oharkabeko memoriarekin zerikusia duten zenbait esperientziaren ondoren, konturatzen da ordua dela idazten hasteko. Oharkabeko memoria hori da eleberriaren alderdi ezagunenetako bat.

Usaimenaren, ukimenaren, dastamenaren bidez azaleratzen da —tean bustitako madalena ospetsua—, pertsona denboraren joanetik bereizteko gaitasuna baitute zentzumenok . Narratzaileak gisa horretako esperientziak dituen lehenengo aldian ez daki haiek ongi interpretatzen, ez daki zer esan nahi duen madalena jateak edo ikuspuntua aldatu ahala itxuraz aldatuz doazen kanpandorre batzuk ikusteak sortzen dioten poz horrek. Azkenean ohartzen da, une berezi horietan azaltzen den «ni» sakon hori dela, hain zuzen, idazten hasteko aukera ematen diona.

Denbora galduaren bila, bestalde, ikasketa eleberri bikain bat da, protagonistaren lilurak eta deslilurak kontatzen dituena, bi ziklo handitan egituratuta: munduzaletasunaren zikloa, batetik, eta maitasunarena, bestetik. Munduzaletasuna, edo esnobismoa, XIX. mendeko eleberrigintzan gehien erabili zen gaietako bat da. Denbora galduaren bilan, esnob asko agertzen da, bai burgesen artean bai nobleen artean, gizarte eskalan gora egiteko irrikaz erreak. Narratzaileak erdeinuz hartzen ditu esnoben pairamenak, baina herak ere beste esnobismo bat pairatzen du: markesak eta dukesak ezagutu nahi ditu kosta ahala kosta.

Maitasunaren deslilura, herriz, askoz mingotsagoa da, munduzaletasunaren deslilurak baino «ni» sakonago bati erasaten baitio.

Bere eleberrian Proustek oso era berezian tratatzen du maitasuna, eta jeloskortasunarekin lotua agertzen du beti. Maitasuna, eleberrian agertzen den amodio sexual obsesibo hori, jeloskortasunez, espioitzaz, maitatuaren jabe egiteko irrikaz, mesfidantzaz eta sufrimenduz dago egina.

Maitasuna, jeloskortasuna, bihozmina eta gainerako sentimendu sakon guztien gorabeherak eta agertze eta desagertzeak azaltzeko, Proustek oso metafora adierazkorra erabiltzen du: pertsonek dituzten »ni» desberdinez hitz egiten du, eta elkarren gainka, ondoan edo aurka jartzen ditu.

Prousten ikusmolde psikologiko hori, eleberriko pertsonaiak ezaugarritzeko oso erabilgarria izateaz gainera, haren pentsamoldearen alderdi modernoetako bat da. Beste alderdi batzuetan, berriz, Denbora galduaren bila XIX. mendeko eleberrigintza tradizioaren ondorengoa da, dudarik gabe.

Nobelaren oinarrizko gaietako bat, inbidia soziala, Frantziako XIX. mendeko narraziogintzaren gai nagusietako bat baita.

Prousten meritu handiena, haina, liburuaren alderdi tradizional bat da segur aski: pertsonaiak sortzea. Proust horretan Balzac bera edo XIX. mendeko eleberrigile hoberenak bezain oparoa da. Denbora galduaren bilan pertsonaia asko dago, batzuk bigarren mailakoak, giza dekoratu moduko bat eratzeko-edo jarriak, eta beste batzuk, bikaintasunez landuak. Egiteko horretan Proustek perfekzioraino eraman zuen beste eleberrigile batzuk ere lehenago erabilitako prozedura bat: idiolektoak sortzea pertsonaia bakoitzarentzat, hau da, hitz egiteko modu bereziak. Idazlearen hizkuntza jeinua hain da handia, ezen pertsonaia bakoitzak ahoskera berezi bat baitu eta lexiko jakin bat erabiltzen baitu. Pertsonaia batzuetan, gainera, hizketa moldearen bilakaera ere ikus daiteke. Francoise mirabea, adibidez, alabaren eraginez bere herriko mintzairaren bat-batekotasun zoragarria galduz doa eta Parisko modernismoez kutsatzen da. Pertsonaien sorrerari dagokionez, aipagarria da, baita ere, denbora igaro ahala haiengan gertatzen diren aldaketak.

Eleberriko gertakizunak denbora bitarte luze bat hartzen du, eta garbi asko ikus daiteke nola aldatzen diren, hitz egiteko moduaz gainera, pertsonaien itxura fisikoa eta pentsatzeko modua ere. Hala beraz, egia da denbora dela eleberriaren protagonista nagusietako bat. Horregatik guztiagatik eta heste gauza askorengatik eleberri hau gure kultura tradizioaren literatur lan handienetako bat da, dudarik gabe.

Lanak

Les Plaisirs et les Jours (1896) ;

La Bible d’Amiens, (1904);

« La Mort des cathédrales », Le Figaroko artikulua,(1904)

Sésame et les lys, (1906);

À la recherche du temps perdu Du côté de chez Swann (1913); 1. zatia: Combray

2. zatia: Un amour de Swann

3. zatia: Nom de pays

À l’ombre des jeunes filles en fleurs (1919);

Le côté de Guermantes (1921-1922);

Sodome et Gomorrhe I eta II (1922-1923);

La prisonnière (hil ondoren, 1925) chez NRF ;

Albertine disparue (hil ondoren, 1927)

Le Temps retrouvé (hil ondoren, 1927);

Pastiches et Mélanges (1919);

Chroniques (1927) ;

Jean Santeuil (hil ondoren, 1952) ;

Contre Sainte-Beuve (hil ondoren, 1954).